فصل13- سجده ی سهو

مسئله 265 ◄ 1) سجده ي سهو: دوباره سجده کردن بعد از التّحیات و سلام دادن است.

دلیل:

 رسول الله ﷺ: برای هر سهوی بعد از سلام دادن دو سجده است. (سنن الکبری للبیهقی ج3ص289 - مسند امام احمد ج6ص378 – مسند الطیالسی ج1ص561 - معجم الطبرانی الکبیر ج2ص192 - سنن ابی داود ج3ص357 - سنن ابن ماجه ج1ص385)

مسئله 266 ◄ اگر به غیر عمد واجبی از واجبات نماز را ترک کند و یا تغییر دهد، سجده ی سهو واجب است.

2) مواضع وجوب سجده ي سهو:

مسئله 267 ◄ 1- فرضی را بر فرض دیگر تقدیم کند؛ مثلاً قبل از اینکه قرائت بخواند به رکوع رود.

مسئله 268 ◄ 2- فرضی را تأخير کند؛ مثلاً با اضافه کردن (صلوات و یا دعاء) بر تشهّد قعده ي اول رکعت سوم را به تأخیر بیاندازد.

مسئله 269 ◄ 3- تکرار فرض؛ مثلاً دو رکوع در یک رکعت یا دو بار حمد بخواند.

مسئله 270 ◄ 4- واجبی را تغییر دهد؛ مثلاً امام در جایی که باید قرائت را به جهر بخواند خفیّه بخواند و یا عکس آن.

مسئله 271 ◄ 5- واجبی را به غیر عمد ترک کند؛ مثلاً قعده ی اوّل را ننشیند و یا حمد نخواند و یا بعد از حمد سوره یا آیه ای نخواند.

اینکه گفته شد: «اگر به غیر عمد باشد سجده ي سهو واجب می شود» به خاطر این است که اگر عمدا واجبی را ترک کند با سجده ي سهو نقصان نماز وی جبران نمی شود. (المبسوط ج1ص10 - بدائع الصنائع ج1ص157)

مسئله 272 ◄ 3) اگر بر مقتدی سهوی پیش آید پس بر وی سجده ي سهو واجب نمی شود بلکه با سهو امام بر وی سجده واجب می شود که با امامش سجده کند.

سهو: ترک واجبی از واجبات نماز که به غیر عمد باشد.

دلیل:

رسول الله ﷺ: بر کسی که بر امام اقتداء کرده سهو نیست ولی اگر امامش سهو کرد و به سجده رفت پس مقتدی نیز با امام سجده کند. (سنن الدارقطنی ج1ص365)

مسئله 273 ◄ 4) مسبوق: کسی که به یک یا چند رکعت امام نرسیده است.

مسبوق نیز با امام به سجده برود؛ یعنی اگر امام سجده ی سهو را انجام دهد مسبوق نیز باید با وی به سجده برود.

دلیل:

زیرا تحریمه (نیّت) باقی است و بالتبع تابع بودن به امام نیز باقی است؛ پس در سجده نیز از امام تبعیت کند. (بدائع الصنائع ج1ص259)

مسئله 274 ◄ 5) اگر شخصی نشستن در قعده ي اوّل را فراموش کند و بخواهد بلند شود، اگر در حالی یادش بیاید که به نشستن نزدیک است بنشیند و سجده ي سهو بر وی نیست ولی اگر موقعی یادش بیاید که به ایستادن نزدیک باشد پس بایستد و به نمازش ادامه دهد و در آخر سجده ي سهو کند.

دلیل:

زیرا نزدیک به شئ حکم خود شئ را دارد. (الجوهره النیره کتاب الصلاه باب سجودالسهو - العنایه شرح الهدایه کتاب الصلاه باب سجودالسهو - الهدایه و البنایه ج2ص618)

یعنی اگر به نشستن نزدیک باشد در حکم نشسته خواهد بود و اگر به قیام نزدیک باشد حکم قیام خواهد داشت.

و وجوب سجده ی سهو در اینجا به این خاطر است که قعده ي اوّلی واجب است و آن را ترک کرده است. (الهدایه و البنایه ج2ص618)

مسئله 275 ◄ 6) اگر بعد از قعده ي آخر (آخرین قعده) سهواً و اشتباهاً بلند شود، مادامی که به سجده ي رکعتی که اشتباهی شروع کرده نرفته باشد باید برگردد و بنشیند و سجده ی سهو کند. 

دلیل: 

رسول الله ﷺ در نماز عصر یا ظهر بعد از رکعت دوّم ننشستند و بلند شدند و صحابه (رض) تسبیح گفتند (به علامت اینکه قعده را ترک کردی) رسول الله  ﷺبه نمازش ادامه دادند و در آخر سجده ی سهو نمودند. (مجمع الزوائد ج2ص352 – مسند الشامیین ج1ص68 - سنن النسائی ج1ص254 - مسند امام احمد ج5ص302 - المستدرک علی الصحیحین ج1ص468)

زیرا در این کار اصلاح نماز خود می باشد و وی بر آن قادر است؛ زیرا کمتر از رکعت را می توان ترک کرد. (الهدایه و البنایه ج2ص61)

مسئله 276 ◄ اگر به سجده ي رکعتی که اشتباهی شروع کرده رفته باشد و بعد یادش بیاید که قعده ي اخیر را ترک کرده نماز وی از فرض به نفل تبدیل می شود و باید فرضش را اعاده کند. و اگر خواست می تواند به آن رکعتی دیگر اضافه کند تا شش رکعت نفل خوانده باشد.

دلیل:

زیرا يك رکعت، نماز حساب می شود؛ پس قعده ي اخیر وی که فرض است ترک شد و امکان جبران آن در نماز فرض نیست؛ زیرا وی بعد از سجده ی رکعت پنچم در نماز نفل داخل شده است. (ملخص از الهدایه و البنایه ج2ص620)

مسئله 277 ◄ 7) اگر در قعده ي اخیر بنشیند و سهواً بلند شود، در این صورت نیز مادامی که به سجده نرفته باشد برگردد و سلام دهد و اگر نیز به سجده رفته باشد فرض وی تمام است و یک رکعت دیگر اضافه کند و در آخر به خاطر تأخیر واجب نماز (سلام)، سجده ي سهو کند.

مسئله 278 ◄ آن دو رکعت که بر فرضش اضافه خوانده است، برای وی نفل خواهد بود. این دو رکعت را که اشتباها خوانده است جای دو رکعت سنّت ظهر را نمی گیرد و سنّت را باید بخواند.

دلیل:

اینکه رکعتی دیگر اضافه کند برای این است که نفل وی دو رکعت شود؛ زیرا رسول اللهﷺ  از نماز یک رکعتی نهی کرده است. (الهدایه و البنایه ج2ص623)

و به این خاطر از سنّت ظهر واقع نمی شود که مداومت بر آن دو رکعت (سنّت ظهر) با نیّت مستقل بوده است. (الهدایه و البنایه ج2ص623)

مسئله 279 ◄ اگر این عمل را امام انجام دهد و کسی بیاید و در این دو رکعت (نفل) به وی اقتداءکند، پس آن مقتدی باید آن (نفل) را بخواند و اگر باطل کند باید آن را قضاء کند.

دلیل:

زیرا عدم وجوب بر امام به خاطر دلیلی بود که مختصّ امام می باشد و آن دلیل در حقّ مقتدی یافت نشد. (الهدایه و البنایه ج2ص625)

مسئله 280 ◄ اگر کسی که سجده ي سهو بر او واجب شده بود سلام دهد و در این حین اگر بعد از سلام به سجده رود پس وی داخل نماز است و اگر به سجده نرود از نماز خارج شده است.

فرق این دو حالت در این می باشد که اگر مسافری بعد از سلام نیّت اقامت بکند، پس اگر به سجده رود فرضِ دو رکعتی وی به چهار رکعتی تبدیل می شود و اگر بعد از سلام به سجده سهو نرود از نماز خارج شده و نماز وی تمام شده است و آن نماز را موقعی اداء کرده است که مسافر بوده است؛ پس با همان دو رکعت تمام می شود.

مسئله 281 ◄ همین طور اگر کسی بعد از سلام به وی اقتداء کند، اگر به سجده رود پس اقتداء وی صحیح است؛ زیرا در داخل نماز بوده که اقتداء کرده است ولی اگر به سجده نرود معلوم می شود خارج نماز به وی اقتداء کرده و این صحیح نیست.

دلیل:

زیرا سلام محلّل (خارج کننده از نماز) می باشد و بر وی سجده ي سهو می باشد؛ پس اگر به سجده رود معلوم می شود که نمازش تمام نشده و اگر سجده نکند معلوم می شود که نمازش را تمام کرده است. (الهدایه و البنایه ج2ص626و7)

مسئله 282 ◄ 8) اگر کسی برای اوّلین بار در نمازش شکّ کند که چند رکعت خوانده است، از اوّل بخواند. و اگر این شک زیاد شد پس گمانی که غالب است را بگیرد و اگر گمان غالب نداشت بین دو شک که یکی کمتر و دوّمی بیشتر است کمتری را بگیرد و هر جا که گمان آخر نمازش باشد بنشیند.

مثلاً شخصی شروع به خواندن نماز فرض چهار رکعتی کند و در این حین وی شک کند که چند رکعت خوانده است پس اگر این شخص برای اوّلین بار شک می کند باید نماز را از اول شروع کند و اگر زیاد شک می کند فکر کند و ببیند که شکّش به کدام طرف بیشتر است؛ مثلاً شکّ بین اینکه دو رکعت خوانده است یا سه رکعت ببیند کدام طرف را ترجیح می دهد، پس همان را بگیرد و اگر هر دو طرف مساوی باشند و اصلاً نتواند انتخاب کند پس وی حساب را بر این بگذارد که دو رکعت خوانده است؛ پس در اینجا وی باید دو رکعت دیگر بخواند. و در دو جا (برای تشهّد) بنشیند؛ یعنی در جایی که گمان سه رکعت بودن بود پس بعد از یک رکعت بنشیند و در جایی که گمان دو رکعتی بود بنشیند؛ زیرا قعده ي اخیر فرض است و دو احتمال نیز با هم مساوی هستند.

دلیل:

از رسول الله ﷺ در باره ي کسی که نداند چند رکعت نماز خوانده است سؤال شد؛ ایشان فرمودند که نمازش را از اول شروع کند .... (مجمع الزوائد ج2ص354)

از رسول الله  ﷺدر باره ي کسی که در نمازش نداند که چند رکعت خوانده است فتوی خواستند؛ ایشان فرمودند: از نماز خارج شود و بعد نماز را شروع کند؛ زیرا آن وسوسه ای است که بر وی عارض می شود تا نمازش را اشتباه بخواند. (مجمع الزوائد ج2ص352)