فَصْلٌ في القَسَاَمةِ

قسامه: قسم دادن مبنی بر نکشتن و نشناختن قاتلی برای مقتول.

مسئله 66 ◄ اگر در محله‌ای میتی پیدا شود و اثر جراحت یا اثر خفگی در آن باشد و یا از گوش یا بینی‌اش خون آمده باشد و یا اکثر جسد کسی یا نصف آن همراه با سرش یافت شود و قاتلش معلوم نباشد و ولی میّت ادعا کند که افراد این محله وی را به قتل رسانده‌اند، در این صورت به پنجاه نفر آزاد و مکلّف از همان محله قسم داده می‌شود و این افراد را ولی میّت انتخاب می‌کند.

دلیل:

کسی از انصار در خیبر که محل سکونت یهودیان بود کشته شد و قاتلش معلوم نبود و اولیاء مقتول پیش رسول‌الله ﷺ رفتند و شکایت کردند و رسول‌الله ﷺ برای یهود نوشتند که پنجاه نفر از شما قسم یاد کند مبنی بر نکشتن وی و اینکه قاتلش را نمی‌شناسند و یهود از قسم امتناع کردند و رسول‌الله ﷺ بر علیه یهود صد نفر شتر به‌عنوان دیه حکم نمودند. (شرح مشکل الآثار ج11ص507)

ولی (اولیاء مقتول) قسم خورندگان را انتخاب کنند؛ برای اینکه قسم دادن حق وی می‌باشد. (مجمع الانهر ج2ص678)

مسئله 67 ◄ طریقه قسم دادن در قسّامه چنین است: بالله که ما نکشته‌ایم و قاتلی برای وی نمی‌دانیم.

دلیل:

در حدیث قسّامه طبق حکم رسول‌الله ﷺ چنین آمده است و صحابه‌ی ایشان ﷺ نیز بعد از ایشان ﷺ چنین حکم کرده‌اند. (مختصر اختلاف العلماء ج3ص379و 380)

مسئله 68 ◄ در قسّامه به ولی مقتول قسم داده نمی‌شود.

دلیل:

رسول‌الله ﷺ: بر مدعی شاهد لازم است و بر منکر قسم. (الهدایه ج4ص497)

مسئله 69 ◄ اگر همه قسم خوردند، دادن دیه‌ی آن میّت بر اهل آن محلّه واجب می‌شود.

دلیل:

در حدیث از رسول‌الله ﷺ چنین آمده است. (الهدایه ج4ص498)

مسئله 70 ◄ اگر کسی غیر از افراد آن محلّه متهم به قتل شود، قسامه از اهل آن محلّه ساقط می‌شود.

دلیل:

زیرا واجب شدن قسّامه بر اهل محله برای این است که قاتل باید یکی از آن‌ها باشد و وقتی شخصی دیگر را متهم کند معلوم می‌شود که قاتل بین آنان نیست پس قسّامه نیز ساقط می‌شود. (مجمع الضمانات ج1ص174)

مسئله 71 ◄ اگر در محله پنجاه نفر یافت نشود، قسامه تا تکمیل شدن عدد پنجاه بر افراد موجود تکرار شود.

دلیل:

زیرا قسم دادن پنجاه نفر با نص (حدیث) ثابت‌شده است پس در حد امکان تکمیل کرده شود و همچنین از حضرت عمر (رض) روایت است که در یک واقعه‌ای چهل‌ونه نفر قسم خوردند و حضرت (رض) برای یکی از آن‌ها دو بار قسم دادند تا کامل شود. (تبیین الحقائق ج6ص171)

مسئله 72 ◄ اگر کسی از آن‌ها از قسم خوردن امتناع کند پس وی را به زندان انداخته شود تا قسم یاد کند.

دلیل:

زیرا وجوب قسم برای تعظیم خون ریخته شده است پس باید قسم یاد کند. (فتح باب العنایه ج6ص246)

مسئله 73 ◄ اگر از دهان یا مقعد یا آلت میّت خون آمده باشد قسّامه نیست.

دلیل:

زیرا آمدن خون از این مجاری عادی است پس با این علامات قتل ثابت نمی‌شود. (فتح باب العنایه ج6ص246)

مسئله 74 ◄ اگر کسی در حال راندن مرکبی باشد و بر آن مرکب میّتی باشد، دیه‌ی آن میّت بر عاقله‌ی راننده واجب می‌شود.

دلیل:

زیرا زمام این مرکب در دست وی است و مرکب در دست وی می‌باشد. (المبسوط للسرخسی ج26ص117)

مسئله 75 ◄ راکب و قائد مانند سائق هستند؛ یعنی بر عاقله‌ی آن‌ها دیه واجب می‌شود.

دلیل:

زیرا قتیل در دست آنان پیداشده است. (العنایه ج10ص382)

مسئله 76 ◄ اگر میّتی در بین دو آبادی بر مرکبی باشد، پس به هرکدام از آبادی‌ها که نزدیک‌تر باشد دیه بر آنان واجب می‌شود.

دلیل:

رسول‌الله ﷺ چنین حکم کرده‌اند. (الاختیار لتعلیل المختار ج5ص57 - مسند ابوداود الطیالسی ج3ص648)

مسئله 77 ◄ اگر در خانه‌ی کسی پیدا شود بر آن شخص قسّامه واجب می‌شود و اگر با شاهد ثابت شود که وی صاحب‌خانه است بر عاقله‌ی وی دیه واجب می‌شود.

دلیل:

زیرا خانه در تصرف و در دست وی می‌باشد و به هنگام حضور مالک بر محلّه قسم داده نشود. (تکمله البحر الرائق للطوری ج8ص449)

مسئله 78 ◄ اگر میّتی در خانه¬ی خودش پیدا شود (مشکوک به قتل) بر وارثان میّت دیه واجب می‌شود.

دلیل:

رسول‌الله ﷺ: در اسلام نباید خونی هدر شود. (المبسوط للسرخسی ج26ص113 - المطالب العالیه ج4ص385) و درصورتی‌که مقتولی غیر از وی بود بر مالکش قسّامه واجب می‌شد و در اینجا وجوب قسّامه متعذر است پس دیه ممکن می‌باشد. (المبسوط للسرخسی ج26ص113)

مسئله 79 ◄ قسّامه بر اهل خطّه (کسانی که امام برای آن‌ها این املاک را در اول فتح داده است) واجب می‌شود نه بر سکان و خریداران آن املاک و اگر همه‌ی اهل خطّه املاک را بفروشند بر خریداران قسّامه واجب می‌شود.

دلیل:

زیرا اهل خطّه مالکان اصلی می‌باشند و آنان هستند که از اهل محله دفاع می‌کنند و گفته‌شده است که این دلیل را برای این آورده‌اند زیرا در کوفه در زمان حضرت امام اعظم (رض) محافظت بر عهده‌ی اهل خطّه بوده است. (بدائع الصنائع ج7ص291)

مسئله 80 ◄ اگر میّت در یک‌خانه‌ی مشترک یافت شود، به تعداد افراد ساکن قسّامه واجب می‌شود.

دلیل:

زیرا مسئولیت محافظت خانه بر عهده¬ی همه¬ی شرکا می‌باشد. (فتح باب العنایه ج6ص248)

مسئله 81 ◄ اگر در کشتی یافت شود بر افراد داخل کشتی واجب می‌شود.

مسئله 82 ◄ اگر در بازار شخصی یافت شود، بر صاحب آن قسّامه واجب می‌شود.

مسئله 83 ◄ اگر در مسجد محله یافت شود بر اهل آن محله واجب می‌شود.

دلیل:

زیرا تدبیر امور این اماکن بر اهل آن می‌باشد. (فتح باب العنایه ج6ص248)

مسئله 84 ◄ اگر در بازار عمومی و بدون صاحب یافت شود و یا در خیابان یا پل یا زندان یافت شود یا در مسجد جامع یافت شود، قسّامه بر هیچ‌کس نیست و دیه‌اش بر بیت‌المال است.

دلیل:

زیرا تدبیر امور این اماکن بر عموم مسلمانان می‌باشد و هر آنچه بر عموم لازم آید از بیت‌المال پرداخت شود. (المبسوط للسرخسی ج26ص118)

مسئله 85 ◄ اگر در بیابان و مکان خالی از سکنه یافت شود و یا در آب جاری یافت شود هدر است؛ یعنی نه قسّامه بر کسی واجب می‌شود و نه دیه بر کسی لازم می‌شود.

دلیل:

زیرا در این اماکن حقّی برای کسی ثابت نیست. (المبسوط للسرخسی ج26ص118)